του Μιχάλη Σηφάκη
Ο άντρας στην φωτογραφία αυτή συνήθως ήταν πίσω από τον φακό. Ονομάζεται Κώστας Μπαλάφας, είναι συνταξιούχος της ΔΕΗ, και αναγνωρίζεται σήμερα σαν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες φωτογράφους του 20ου αιώνα. Η βιογραφία του θυμίζει μυθιστόρημα.
Ο Κώστας Μπαλάφας είτε δεν θυμάται, είτε δεν έκρινε σκόπιμο να δώσει την πληροφορία ποιος ήταν που του έβγαλε το πορτραίτο αυτό και πότε ή που ακριβώς. Μπορεί να ήταν ο φίλος του, Λέανδρος Βρανούσης, ή κάποιος άλλος αντάρτης του ΕΛΑΣ. Μπορεί να ήταν 1943, ή ’44. Δεν έχει σημασία, ήταν την εποχή της ελπίδας –προτού η Εθνική Αντίσταση μετατραπεί σε Εμφύλιο Πόλεμο- και είναι ένα υπέροχο πορτραίτο, εξαιρετικά σπάνιο, γιατί είναι το πορτραίτο του φωτογράφου του 85ου Συντάγματος του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού στα βουνά της Ηπείρου. Η φωτογραφία αυτή, λοιπόν, είναι τραβηγμένη με μια φωτογραφική μηχανή γερμανικής κατασκευής, μάρκας Robot (η λέξη ρομπότ έγινε διάσημη πολύ γρήγορα: ο Τσέχος συγγραφέας Καρέλ Τσάπεκ την εισήγαγε το 1920, η γερμανική φίρμα φωτογραφικών μηχανών ιδρύθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1930). Ο Μπαλάφας την αγόρασε από έναν Ιταλό στρατιώτη το 1940. Οι μηχανές αυτές «φορούσαν» εξαιρετικούς ευρυγώνιους φακούς Zeiss και δεν χρειαζόταν εστίαση. Η πιο μεγάλη ιδιαιτερότητα τους ήταν ότι το άνοιγμα του διαφράγματος ήταν τετράγωνο (24Χ24mm.) και όχι το συνηθισμένο 2 προς 3 που μεταπολεμικά επικράτησε απόλυτα. Μάλιστα, οι μηχανές αυτές είχαν ένα μηχανισμό προώθησης του φιλμ που ήταν παρόμοιος με αυτόν που χρησιμοποιούσαν οι κινηματογραφικές μηχανές.
Η κότα έκανε το αυγό, ή το αυγό την κότα; Πρώτα βρήκε την Robot ο Μπαλάφας και μετά το φιλμ, ή όταν βρήκε το φιλμ έψαξε την κατάλληλη μηχανή; Σε κάθε περίπτωση, στα συντρίμμια ενός ιταλικού βομβαρδιστικού αεροπλάνου βρέθηκε ένα στρογγυλο κουτί με κινηματογραφικό φιλμ, της ιταλικής φίρμας Ferrania Capelli (που ιδρύθηκε το 1923 και συνεχίζει και σήμερα να παράγει προϊόντα απεικόνισης διαφόρων τεχνολογιών). Οι περισσότεροι Ηπειρώτες φοβήθηκαν μήπως το στρογγυλό κουτί ήταν νάρκη. Ο Μπαλάφας ήξερε τι ήταν και το απέκτησε με αντίτιμο λίγες οκάδες καλαμποκάλευρο. Έκοβε από το κινηματογραφικό καρούλι κομμάτια φιλμ και τα προσάρμοζε στη φωτογραφική μηχανή. Το φιλμ το εμφάνιζε σε πιάτα και είναι ένα θαύμα ότι τα κατάφερε.
Στο μεταξύ, ο Μπαλάφας ήταν σε μια ομάδα που άκουγε στα κρυφά το ραδιόφωνο του BBC και στη συνέχεια κυκλοφορούσε τα νέα του Πολέμου σε αντίθεση με τις επιθυμίες των κατοχικών αρχών. Και οι μεν ιταλικές αρχές έδειχναν επιείκια, οι δε Έλληνες ασφαλίτες συνεργάτες των Ιταλών όχι. Έτσι, ο Μπαλάφας το πήρε απόφαση και ανέβηκε στο βουνό, όπου και κατατάχθηκε στην 6η Ταξιαρχία του ΕΛΑΣ, στο 85ο Σύνταγμα με καπετάνιο τον Αστέρη (Δημήτρη Βαμβακά). Η Ταξιαρχία επιχειρούσε στην περιοχή του Μετσόβου, κυρίως στο ανατολικό και δυτικό Ζαγόρι. Ο Μπαλάφας έγινε ο φωτογράφος του Συντάγματος και παρέμεινε στις τάξεις του ΕΛΑΣ περίπου μέχρι την Απελευθέρωση των Ιωαννίνων από τους Γερμανούς, τον Οκτώβριο του 1944.
Στα βουνά της Ηπείρου ο Μπαλάφας φωτογράφησε τις καταστροφές του πολέμου και την αντίσταση κατά της Κατοχής. Κατά ένα τρόπο, όπως σημειώνει ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος, ο Μπαλάφας υπήρξε φωτορεπόρτερ της Αντίστασης. Ο φωτογράφος «γοητεύτηκε», λέει ο Σακελλαρόπουλος, από την δράση και τη λειτουργία του ΕΑΜ και οι φωτογραφίες του αποτυπώνουν την ελπίδα που έστω για λίγο δημιουργήθηκε, ότι χτίζεται ένα καλύτερο μέλλον. Το μέλλον, βέβαια, ήταν ζοφερό. Όμως ο Μπαλάφας στάθηκε τυχερός και γλύτωσε από τη δίνη του Εμφυλίου. Τον περίσωσε αρχικά ένας Άγγλος λοχαγός και φωτογράφος και κατόπιν μέσα από την συνεργασία του με την Βρετανική Αποστολή στις επισκευές του οδικού δικτύου βρέθηκε στην αμερικανική εταιρεία που κατόπιν έδωσε τη θέση της στη ΔΕΗ.
Οι φωτογραφίες του, όμως, δεν ήταν μαζί του. Καθώς ετοιμαζόταν να φύγει από τα Γιάννενα με τους Βρετανούς, εμπιστεύθηκε το φωτογραφικό του υλικό στην οικογενειακή του φίλη Ιουλία Γοργόλη, που το έκρυψε κάτω από το ξύλινο πάτωμα ενός Γιαννιώτικου σπιτιού. Για τριάντα και πλέον χρόνια, τα αρνητικά έμειναν εκεί. Ο Κώστας Μπαλάφας αναζήτησε τις φωτογραφίες του αμέσως μετά τη δικτατορία, το 1974. Τότε ο Σπύρος Μελετζής έκανε την πρώτη έκθεση με φωτογραφίες από το Αντάρτικο και τότε έψαξε ο Μπαλάφας και βρήκε τα 2.000 περίπου αρνητικά. Το 1991 εξέδωσε με δικά του έξοδα τον τόμο «Κώστας Μπαλάφας. Το Αντάρτικο στην Ήπειρο. Ασπρόμαυρες φωτογραφίες 1940-1944». Το 2007 δώρισε το έργο της ζωής του στο Μουσείο Μπενάκη.
Από τις 10 Φεβρουαρίου - 30 Απριλίου 2011 οι φωτογραφίες που τράβηξε ο Μπαλάφας (65 από αυτές έχουν τυπωθεί από τα ψηφιοποιημένα και αποκαταστημένα αρνητικά) ήταν στην έκθεση «Κώστας Μπαλάφας - Το Αντάρτικο στην Ήπειρο, 1941-1944», στο Μουσείο στο κτήριο της οδού Πειραιώς 79. Όλες τους ιστορικά ντοκουμέντα και έργα τέχνης. Μια απ’ αυτές δεν την έχει τραβήξει ο ίδιος.
* Ο Μιχάλης Σηφάκης είναι δημοσιογράφος.
** Ο φωτογράφος Κώστας Μπαλάφας έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών στις 10/10/2011.
